Κάστρο Παντελίου
(Κάστρο Παναγιάς)

Βυζαντινό κάστρο του 10ου ή 11ου αιώνα, στην κορυφή του λόφου Πιτύκι ή Απιτύκι. Σύμφωνα με χρυσόβουλο διάταγμα του αυτοκράτορα Αλέξιου Α' του Κομνηνού το κάστρο περιήλθε στον ιδρυτή της Μονής Αγίου Θεολόγου Πάτμου, όσιο Χριστόδουλο, το 1089. Το 1314 η Λέρος παραχωρήθηκε στους Ιωαννίτες ιππότες της Ρόδου (οικόσημά τους μπορούμε να δούμε σε διάφορα σημεία του κάστρου). Από το 1522 και μετά την ήττα των ιπποτών από τους Οθωμανούς η Λέρος και το κάστρο της περιήλθαν σε Οθωμανική κατοχή μέχρι το 1912 όταν και πέρασε σε Ιταλικά χέρια για να ξαναγίνει Ελληνική το 1948. Η ιστορία του κάστρου είναι άμεσα συνδεδεμένη και με την εκκλησία της Παναγίας του, κτίσμα και αυτή του 11ου αιώνα. Το χρυσοποίκιλτο τέμπλο της, ο Δεσποτικός θρόνος και ο Άμβωνας είναι έργα του του 1745μΧ. Η ασημοποίκιλτη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας, χρονολογείται από το 728μΧ. ενώ πιθανολογείται ως έργο του Ευαγγελιστή Λουκά. Η παράδοση λέει ότι στάλθηκε από την Πόλη την εποχή των Εικονομαχιών για να σωθεί.