Η Αρχαία Θήρα είναι ο δεύτερος πιό σημαντικός αρχαιολογικός χώρος του νησιού μετά το Ακρωτήρι. Το κύριο μέρος των ανασκαφών έγινε την περίοδο 1895 - 1902 από Γερμανούς Αρχαιολόγους. Η Αρχαία Θήρα ιδρύθηκε τον 9ο π.X. αιώνα από Δωριείς αποίκους και κατοικήθηκε μέχρι και τους βυζαντινούς χρόνους. Τα περισσότερα των ανασκαφέντων αρχαίων μνημείων είναι της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής εποχής.
Στα 360 μέτρα, στην κορυφή του Μέσα Βουνού, δεσπόζει από ψηλά των παράλιων οικισμών του Καμαρίου και της Περίσσας, προσφέροντας στον επισκέπτη πανέμορφη πανοραμική θέα σε όλη την περιοχή. Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι το Μέσα Βουνό είναι από τίς λίγες περιοχές της Σαντορίνης που δεν σκεπάστηκαν από τα ηφαιστειακά υλικά. Αυτό φαίνεται και στην σημερινή μορφολογία του εδάφους. Ο αρχαιολογικός χώρος είναι οργανωμένος, και ακολουθούμε συγκεκριμένη, οριοθετημένη διαδρομή για να τον διασχίσουμε. Σημαντικά ευρήματα της Αρχαίας Θήρας θα βρούμε στο σύγχρονο μεγάλο αρχαιολογικό μουσείο των Φηρών.
Στον αρχαιολογικό χώρο θα φθάσουμε οδικώς ανεβαίνοντας την ελικοειδή διαδρομή, με τις πολλαπλές στροφές, από το Καμάρι. Εν τούτοις κοπιαστικότερη αλλά βιωματική εμπειρία είναι να ακολουθήσουμε τα μονοπάτια ένα (1) ή τρία (3). Το μονοπάτι (1) είναι το μονοπάτι που ανηφορίζει (φαρδύ λιθόστρωτο) στην ψηλότερη κορυφή του νησιού (567 μέτρα), στην μονή του Προφήτη Ηλία, και στην συνέχεια κατηφορίζει (αρχαίο λιθόστρωτο) στο Μέσα Βουνό καταλήγοντας στον αρχαιολογικό χώρο. Η συνολική διαδρομή του μονοπατιού είναι 4.300 μέτρα (εκτιμώμενος χρόνος δύο ώρες), ενώ από την Μονή του Προφήτη Ηλία προς τον Αρχαιολογικό χώρο η απόσταση είναι δύο χιλιόμετρα (εκτιμώμενος χρόνος 50 λεπτά).
Το μονοπάτι τρία (3), συνδέει το Καμάρι με την Περίσσα, περνώντας, περίπου στην μέση της διαδρομής, από την Αρχαία Θήρα, στο σημείο που συναντά το μονοπάτι ένα (1). Ξεκινώντας από το Καμάρι, η διαδρομή ακολουθεί αρχικά φαρδύ λιθόστρωτο μονοπάτι και καταλήγει στην Αρχαία Θήρα. Ανηφορίζοντας θα περάσουμε και από το εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής. Η απόσταση από το Καμάρι στον αρχαιολογικό χώρο είναι 1.600 μέτρα και ο εκτιμώμενος χρόνος ανάβασης πενήντα λεπτά. Από τον αρχαιολογικό χώρο το μονοπάτι κατηφορίζει ομαλά προς την τουριστική Περίσσα (διαδρομή 1.300 μέτρα, και εκτιμώμενος χρόνος 35 λεπτά).
Ολες οι παραπάνω επιλογές καταλήγουν στο ίδιο σημείο, στο οποίο υπάρχει και καντίνα (ιδιαίτερα χρήσιμη αν έχουμε φθάσει ως εδώ πεζοπορώντας), από το οποίο ξεκινά το τσιμεντοστρωμένο δρομάκι που θα μας οδηγήσει στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Θήρας. Στην συνέχεια απαριθμούμε τα σημαντικότερα σημεία της επίσκεψης μας, με την σειρά που θα τα συναντήσουμε ακολουθώντας την οριοθετημένη διαδρομή.
1. Πενήντα μέτρα από την είσοδό μας στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Θήρας, θα συναντήσουμε δεξιά μας, λίγο έξω από το δρομάκι, το ιερό της Αφροδίτης.
2. Επόμενο μνημείο μετά το Ιερό της Αφροδίτης, πάλι στα δεξιά μας, το Ηρώο του Αρτεμίδωρου. Διακόσια πενήντα περίπου μέτρα μετά θα συναντήσουμε και το Τέμενος του. Ο Αρτεμίδωρος Απολλωνίου ήταν από την Πέργη της Παμφυλίας, και εγκαταστάθηκε σε μεγάλη ηλικία στην Θήρα οδηγημένος από κάποιο όνειρο που είδε. Εδώ ανέπτυξε δραστηριότητα ιδρύοντας ιερά και εξωραίζοντας την πόλη, τιμήθηκε δε για την προσφορά του αυτή με στεφάνι ελαιάς και έλαβε τα δικαιώματα του Θηραίου πολίτη.
3. Η ιστορία της Αρχαίας Θήρας φθάνει μέχρι την πρώϊμη Βυζαντινή περίοδο, και εδώ, αμέσως μετά το τέμενος του Αρτεμίδωρου, θα συναντήσουμε ένα κτίσμα που το μαρτυρεί. Ο δίκλιτος καμαροσκεπής ναός του Αγίου Στεφάνου έχει κτισθεί πάνω στα ερείπια βασιλικής παλαιοχριστιανικών χρόνων, πιθανόν των μέσων του 6ου αιώνα μ.χ. Η βασιλική ήταν τρίκλιτη με διπλό νάρθηκα και αψίδα στο μεσαίο κλίτος της. Μετά την καταστροφή της, πιθανότατα από σεισμό, κτίσθηκε στο μεσαίο κλίτος της, ο σήμερα σωζόμενος δίκλιτος καμαροσκεπής ναός.
4. Επόμενο μνημείο, διακόσια μέτρα από τον ναό του Αγίου Στεφάνου, το Τέμενος του Αρτεμίδωρου. Ιδρύθηκε στα μέσα του 3ου π.X. αιώνα από τον Αρτεμίδωρο. Το υπαίθριο ιερό είναι λαξευμένο από τον ίδιο, ενώ στους βράχους γύρω από το ιερό υπάρχουν χαραγμένα επιγράμματα και επιγραφές για τους τιμώμενους θεούς και τον εαυτό του!
5. Οι Εξέδρες (αμέσως μετά το Τέμενος του Αρτεμίδωρου) ήταν τρία ναόσχημα κτίσματα των Ρωμαϊκών χρόνων (1ου - 20υ μ.X. αιώνα), κτισμένα σε σειρά, τα οποία στέγαζαν αγάλματα προσώπων επιφανών οικογενειών της Θήρας που τιμήθηκαν από την πόλη. Κτισμένα σε ψηλό κρηπίδωμα τριών ή τεσσάρων βαθμίδων, διαμόρφωναν βάθρο πάνω στο οποίο ήταν στημένα τα αγάλματα. Σήμερα σώζονται οι ενεπίγραφες βάσεις μερικών εκ των αγαλμάτων.
6. Η Αγορά, τόπος συνάντησης και συνάθροισης των πολιτών της πόλης, αλλά και τόπος εμπορικών συναλλαγών τους. Η αγορά βρίσκεται στο κέντρο της πόλης και αποτελείται από τρία διαδοχικά πλατώματα κατά μήκος της κεντρικής οδού που διασχίζει την πόλη. Γύρω από την αγορά υπήρχαν σημαντικά οικοδομήματα όπως η Βασιλική Στοά, ο ναός του Διονύσου και οι Εξέδρες.
7. Η Βασιλική Στοά. Από τα πιό εντυπωσιακά μνημεία, μαζί με το αρχαίο θέατρο, της Αρχαίας Θήρας. Επρόκειτο για επιβλητικό επίμηκες κτήριο, με δωρική κιονοστοιχία στον μακρύ του άξονα, που κυριαρχούσε στην νότια αγορά και στέγαζε επίσημες πολιτικές και διοικητικές λειτουργίες της πόλης. Η ανέγερσή του χρονολογείται στις αρχές του 3ου. αιώνα π.X., εκτεταμένες όμως επισκευές έγιναν τον 2ο αιώνα μ.X., όπως μαρτυρούν και οι δύο, εντοιχισμένες απέναντι από την είσοδο, λίθινες επιγραφές.
8. Μικρός ελληνιστικός ναός δωρικού ρυθμού αφιερωμένος στον Διόνυσο, στο βόρειο τμήμα της Αγοράς. Χρονολογείται τον 3ο αιώνα π.Χ.
9.\ Κεντρικό Νότιο Τμήμα της Πόλης. Το νότιο άκρο της πόλης, καθώς λόγω της μορφολογίας του εδάφους ήταν ακατάλληλο για κατοίκηση, φιλοξενούσε τόπους λατρείας. Εδώ βρισκόταν η Αγορά των Θεών και το ιερό του Καρνείου Απόλλωνα, της κυρίαρχης θεότητας των Θηραίων.
10. Ιερό Αιγυπτίων Θεών. Στους Ελληνιστικούς χρόνους, εποχή έντονης δεκτικότητας σε νέους θεούς και λατρείες, είχε αρχίσει να εξαπλώνεται στην Ελλάδα η λατρεία ανατολικών Αιγυπτιακών θεοτήτων. Στην Θήρα οι Αιγυπτιακοί θεοί Σέραπις, Ίσις και Άνουβις είχαν αρχίσει να λατρεύονται από το 3ο αιώνα π.X. Το ιερό αποτελούσε μία ιδιόρρυθμη υπαίθρια κατασκευή, ένα πλάτωμα κατασκευασμένο με τεχνητή επίχωση τις δύο πλευρές του οποίου όριζε το βραχώδες έδαφος. Δύο δεξαμενές δίπλα στο ιερό παρείχαν το απαραίτητο για τις λατρευτικές ανάγκες ιερό νερό. Την εποχή εκείνη η Θήρα ανήκε στους Πτολεμαίους που ήταν ηγεμόνες και του Ελληνιστικού βασιλείου της Αιγύπτου.
11. Ιερό Ελληνιστικών χρόνων προς τιμή του Πυθίου Απόλλωνα, όπως προκύπτει από επιγραφή που βρέθηκε χαραγμένη σε στήλη. Επάνω στα ερείπια του ναού, κτίζεται πιθανότατα τον 6ο αιώνα μ.X., τρίκλιτη βασιλική με διπλό νάρθηκα και αψίδα στο μεσαίο κλίτος για την ανέγερση της οποίας χρησιμοποιήθηκε οικοδομικό υλικό του αρχαίου ναού. Στην περιοχή μαρτυρείται και λατρεία των Διοσκούρων. Δίπλα στον ναό βρίσκεται επιβλητικό οικοδόμημα με μεγάλη περίστυλη αυλή που πιθανώς αποτελεί τον οίκο των Βασιλιστών, δηλαδή την έδρα συλλόγου μελών της πτολεμαϊκής φρουράς, αφιερωμένος στην λατρεία των Πτολεμαίων βασιλέων που η δράση του (του συλλόγου) συνδεόταν στενά με το γειτονικό ιερό των Αιγυπτίων θεών.
12. Χαρακτηριστική ιδιωτική κατοικία των Ελληνιστικών χρόνων. Ακολουθεί την τυπική διάρθρωση του Ελληνικού σπιτιού με τον εσωστρεφή χαρακτήρα, που οργανώνει τους χώρους του γύρω από μία εσωτερική ορθογώνια αυλή με περιστύλια. Απλή και ακόσμητη εξωτερικά η κατοικία, ακολουθώντας την κλίση του εδάφους, διαμορφώνεται σε δύο επίπεδα.
13. Αρχαίο Θέατρο. Ένα από τα επιβλητικότερα κτίσματα της Αρχαίας πόλης, των Ελληνιστικών - Ρωμαϊκών χρόνων, με πανέμορφη θέα στο απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου. Κτισμένο κοντά στην αγορά χρησίμευε και ως βουλευτήριο. Εκτιμάται ότι κατασκευάσθηκε τμηματικά τον 2ο αιώνα π.χ. στην θέση προϋπάρχουσας απλούστερης κατασκευής που εχρησιμοποιείτο για συγκεντρώσεις. Έξι κλίμακες σε ακτινωτή διάταξη διαιρούσαν το κοίλο, χωρητικότητας 1.500 ατόμων, σε πέντε κερκίδες. Τον 1ο αιώνα μ.χ. κατασκευάσθηκε ρωμαϊκού τύπου σκηνικό κτήριο με προσκήνιο διακοσμημένο με αγάλματα της αυτοκρατορικής οικογένειας.
14. Ρωμαϊκά Λουτρά. Δημόσιο οικοδόμημα με στοά στην πρόσοψή του που κτίσθηκε τους Ελληνιστικούς χρόνους αλλά έχει υποστεί σημαντικές μετατροπές κατά την Ρωμαϊκή περίοδο. Τα λουτρά κατασκευάσθηκαν στα μέσα του 2ου αιώνα μ.χ. και θεωρούνται δημόσια καθώς βρίσκονταν στα όρια της αγοράς. Από τους συνήθεις χώρους των λουτρών - αποδυτήρια, όπως ήταν οι αίθουσες ψυχρού λουτρού, εφίδρωσης-μάλαξης, και θερμού λουτρού - ταυτίζεται με βεβαιότητα μόνο η τελευταία.
15. Οικία της Τύχης. Ένα από τα τελευταία χρονικά κτήρια της πόλης, πιθανότατα ιδιωτική οικία. Το όνομά της το πήρε από θραύσματα αγαλματιδίου της Θεάς Τύχης που βρέθηκαν στον ισόγειο χώρο της.
16. Χαραγμένη επιγραφή σε κίονα, που αναφέρεται σε Ρωμαίους αυτοκράτορες.
17. Διοικητήριο Πτολεμαϊκής Φρουράς. Οι Πτολεμαίοι, μονάρχες του Ελληνιστικού Βασιλείου της Αιγύπτου από τον 3ο π.χ. αιώνα, ήταν και κύριοι της Σαντορίνης μέχρι το 145 π.χ. Στο νησί είχε εγκατασταθεί πολυάριθμη φρουρά και την διοίκηση ασκούσε ο διοικητής της, ο Επιστάτης ή Τεταγμένος επί Θήρας. Το κτήριο στο οποίο καταλήγει πλατιά οδός, ταυτίζεται με την έδρα του Διοικητή και μερικών των μελών της φρουράς.
18. Κατοικίες στο Κεντρικό Τμήμα της Αρχαίας Θήρας. Κατοικίες των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων, στο κεντρικό τμήμα της πόλης της Αρχαίας Θήρας.
19. Γυμνάσιο Πτολεμαϊκής Φρουράς. Δημόσιο κτήριο των Ελληνιστικών χρόνων, που αρχικά είχε θεωρηθεί ως το Γυμνάσιο (δηλαδή των χώρο άσκησης) της Πτολεμαϊκής Φρουράς, της Αρχαίας Θήρας.
20. Νεκροταφείο Αρχαίας Θήρας. Στις βόρειες πλαγιές της Σελλάδας, του διάσελου που ενώνει τον λόφο του Προφήτη Ηλία με το Μέσα Βουνό, εκτεινόταν τμήμα του νεκροταφείου της Αρχαίας Θήρας. Λιθόστρωτη ελικοειδής οδός διέσχιζε το νεκροταφείο, συνδέοντας την πόλη με το βόρειο επίνειό της, την Οία (το σημερινό Καμάρι). Ανασκαφές του Ν. Ζαφειρόπουλου (1961 - 1982) αποκάλυψαν την οδό και πολυάριθμες ταφές, οι οποίες καλύπτουν μεγάλο φάσμα της ιστορίας της πόλης.
Σημείωση:
Αρκετές από τις περιγραφές των μνημείων προέρχονται από τις επεξηγηματικές επιγραφές που έχει τοποθετήσει η Αρχαιολογική Υπηρεσία.
