Αρχαία Καινήπολη - Μάνη
Καινήπολις
Του Γιώργου Π. Αναστασάκου, δημοσίευμα στην εφημερίδα «Φάρος της Λακωνίας», α.φ. 457/30/10/1982. και 458/29.11.1982.
Η ακρόπολη της Καινήπολης βρίσκεται στη θέση «Αμπέλια» του συνοικισμού «Κυπάρισσο» που είναι τμήμα του χωριού Άλικα. Γεωγραφικά είναι στο Μεσσηνιακό κόλπο και απέχει περί τα 10 χλμ. από το ακρωτήριο Ταίναρο (Κάβο Ματαπάς) και 4 χλμ. από το ακρωτήριο Θυρίδες (Κάβο Γκρόσσο). Η Καινήπολη (καινούργια πόλη) λεγόταν στα παλιά χρόνια Ταίναρος και ήταν σημαντική για την εποχή της, επειδή φιλοξενούσε τους προσκυνητές και επισκέπτες του ναού του Ποσειδώνα, στο ακρωτήριο Ταίναρο, που ήταν το σπουδαιότερο ιερό των Λακώνων.
Το τείχος της Ακρόπολης είναι σήμερα δρόμος (στενό), που αρχίζει από το «Βασιλικό Πηγάδι» και τελειώνει στο «Μοναστήρι». Λέγεται ότι στα παλιά χρόνια, ο ναός του Ποσειδώνα ανήκε στον Απόλλωνα, αλλά με συμφωνία θεών και ανθρώπων έγινε αλλαγή. Ο Απόλλωνας πήρε την Πυθώ (Μαντείο των Δελφών) και ο Ποσειδώνας το ναό του Ταινάρου. Σχετικά υπάρχει και ένα τετράστιχο, που αποδίδεται στον Όμηρο. Σε γης της Λακωνίας, παράλια κώμη ήρθα, στον τόπο του χαρωπού θεού Ηλίου, το Ταίναρο, όπου και πρόβατα βόσκουν πάντοτε του θεού Απόλλωνα, και τοποθεσία είναι χαρωπή.
Ο Γεωγράφος Στράβων, που έγραψε τα Γεωγραφικά του μεταξύ (1-27 μ.Χ.), μας πληροφορεί ότι ο ναός του Ποσειδώνα ήταν μέσα σε δάσος, τον θεωρούσαν μνημείο της Μυκηναϊκής εποχής κι’ ήταν:1) Έδρα των συνεδρίων των Λακωνικών πόλεων, 2) Άσυλο των δοσιλόγων και 3) Ψυχοπομπείο.
Επειδή δε λίγοι ναοί της αρχαιότητας είχαν αυτές τις ιδιότητες, η Ταίναρος, σαν πόλη του ναού, είχε πάντοτε πολλούς επισκέπτες και γνώρισε πλούτο και ακμή. Κατά το τέλος όμως του Κοινού των Λακεδαιμονίων (195 —21μ.Χ.), για άγνωστους λόγους, η Ταίναρος καταστράφηκε και κτίστηκε στη θέση της η Καινήπολη. Όταν ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Αύγουστος ίδρυσε το 21 π.Χ. το Κοινό των Ελευθερολακώνων, η Καινήπολη μνημονεύεται για πρώτη φορά σαν μια από τις 18 πόλεις που το αποτελούσαν. Οι πόλεις αυτές ήσαν: Γύθειο, Τευθρώνη, Λας, Πύρριχος, Καινήπολη, Οίτυλο, Λεύκτρα, Θαλάμαι, Αλαγονία, Γερήνεια, Ασωπός, Ακριαί, Βοιαί, Ζάραξ, Επίδαυρος, Μαριός, Λιμηράς και Γερόνθραι.
Κατά πληροφορίες αργότερα προσχώρησαν στο Κοινό η Μέσση και η Ιππόλα (αν υπήρχε). Η δε Καρδαμύλη δόθηκε στη Σπάρτη για επίνειο. Όταν ο Παυσανίας έκαμε την περιήγησή του (176 μ.Χ.) για το ναό του Ποσειδώνα γράφει: «Από δε την Τευθρώνη (Κότρωνας) απέχει 150 σταδία προχωρώντας μέσα στη θάλασσα το ακρωτήριο Ταίναρο και λιμένες ο Αχίλλειος και ο Ψαμαθούς. Στο ακρωτήριο υπάρχει ναός φτιαγμένος, όμοιος με σπήλαιο και μπροστά στο ναό το άγαλμα του Ποσειδώνα. Για δε την Καινήπολη γράφει: Ότι βρίσκεται σ’ αυτή το «μέγαρο της Δήμητρας» και το ιερό της Αφροδίτης με άγαλμα όρθιο από μάρμαρο». Κατά τους Χριστιανικούς χρόνους στη θέση του μεγάρου της Δήμητρας κτίστηκε η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (Μοναστήρι) και στη θέση του ναού της Αφροδίτης, η Αγία Παρασκευή.
Η Καινήπολη, όπως πρώτα η Ταίναρος, εξακολουθεί νάναι το Πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο των Ελευθερολακώνων. Κατά περιόδους γεμίζει από πρόσφυγες Σπαρτιάτες, από την εποχή του Νάβη (195 π.Χ.) ή από τις επιδρομές των Γότθων (267 μ.Χ.) του Αλάριχου, βασιλιά των Βησιγότθων το 397 μ.Χ. και άλλων. Φαίνεται οτι τη βοήθησε αρκετά και ο Γάϊος Ιούλιος Λάκων, γιος του Βασιλιά της Σπάρτης Ευρυκλή. Γι’ αυτό στη θέση «Σωτήρας» της «Κυπάρισσος» βρέθηκε και σώζεται μέχρι σήμερα, σε μια στήλη η επιγραφή: «Το Κοινό των Ελευθερολακώνων Γάϊον, Ιούλιον Λάκωνα, Ευρυκλέους υιόν, τον ίδιον Ευεργέτην. Δαμαρμενίδας Στρατηγών επεμελήθη». Το 297 μ.Χ. ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Διοκλητιανός διάλυσε το Κοινό των Ελευθερολακώνων. Η Καινήπολη εξακολουθεί να ζει και ν’ ακμάζει. Μυήθηκε δε γρήγορα στο Χριστιανισμό, όπως φαίνεται από τις ανασκαφές του καθηγητή Δρανδάκη (1958) που βρήκε τρεις παλαιοχριστιανικές Βασιλικές τον Άγιο Πέτρο, τον Άγιο Ανδρέα και την Κοίμηση της Θεοτόκου, κτισμένες στο τέλος του Πέμπτου ή στις αρχές του Έκτου αιώνα. Αυτό ανατρέπει τις πληροφορίες του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, ότι οι Μανιάτες έγιναν Χριστιανοί από τον όσιο «Νίκωνα τον Μετανοείτε» το (868—898 μ.Χ.). Η πιθανότερη ερμηνεία είναι ότι, μετά το Διάταγμα του Μεδιολάνου (313 μ.Χ.) περί ανεξιθρησκείας, υπήρχαν στη Μάνη μέχρι τον Ένατον αιώνα και Χριστιανοί και Ειδωλολάτρες. Εκείνο όμως που ιστορικά καταξιώνει την Καινήπολη είναι το εξής: Στα 468 μ.Χ. ο Γιζέριχος, ο βασιλιάς των Βανδάλων, αφού πέρασε από την Ισπανία στην Αφρική, πήρε την Καρχηδόνα από τους Ρωμαίους και την έκανε ορμητήριό του. Λεηλάτησε την Σικελία και έσπειρε εκεί το θάνατο, την καταστροφή και τη φρίκη, μπήκε στη Ρώμη χωρίς μάχη, με τη μεσολάβηση του Πάπα, για να μη την καταστρέψει. Την λεηλάτησε επί 15 ημέρες και πήρε μαζί του στην Αφρική αμύθητους θησαυρούς και αιχμαλώτους. Από τότε άρχισε να στέλνει κάθε άνοιξη τους πειρατικούς στόλους του και στην Ελλάδα, για να ληστεύουν τα εύπορα μέρη από την Ήπειρο ως το Ταίναρο. Επειδή ο θαλάσσιος δρόμος Καρχηδόνα - Πελοπόννησος τον κούραζε, αποφάσισε να καταλάβει την Καινήπολη και να την κάνει ορμητήριό του στη Πελοπόννησο. Αλλά απέτυχε και, αφού έχασε πολύ στρατό και στόλο, έφυγε. Έτσι, όπως ήταν στενοχωρημένος, προσεγγίζει στη Ζάκυνθο. Σκότωσε όσους βρήκε στο δρόμο του και πήρε 500 αιχμαλώτους, τους καλύτερους. Όταν όμως έφθασε στο μέσο της θάλασσας εκομμάτιασε τα σώματα και των πεντακοσίων και τάρριξε εδώ και εκεί στη θάλασσα.
Με τη νίκη της αυτή, η μικρή Καινήπολη, έσωσε την Πελοπόννησο από ανυπολόγιστες καταστροφές και ερημώσεις, χωρίς ν’ αποκλείεται και η οριστική εγκατάσταση των Βανδάλων σ’ αυτή, όπως έγινε αργότερα στην Κρήτη. Για το λόγο αυτό στα 534 μ.Χ. όταν ο Βυζαντινός στρατηγός Βελισάριος εξεστράτευσε στην Αφρική, ενάντια στους Βανδάλους, με 500 πλοία, 10.000 πεζούς και 30.000 ναύτες, επισκέφθηκε για 4 ημέρες την Καινήπολη, σαν ένδειξη τιμής, για τη μεγάλη νίκη που είχε κάμει πριν 66 χρόνια.
Μετά από την επίσκεψη του Βελισαρίου χάνονται Ιστορικά τα ίχνη της Καινήπολης. Το πιθανότερο είναι να καταστράφηκε από Αγαρηνούς πειρατές, που έδρασαν στην περίοδο (427 - 960 μ.Χ.). Και η τοπική παράδοση αυτό αναφέρει. Λένε μάλιστα ότι το Κάστρο της, κτυπήθηκε από την περιοχή «Χουματοβούνια>», που είναι απέναντι από το «Βασιλικό Πηγάδι», σχετικά με τα ρέμα του «Αρμυρού». Την ίδια εποχή καταστράφηκαν ίσως η γειτονική της Μέσση, το χωριό «Κατανεμίστικo» Δυτικά στο χωριό «Τσουκαλιά», ο ναός του Ποσειδώνα και άλλα. Η γειτονική της Ιππόλα είχε καταστραφεί ενωρίτερα, ίσως μαζί με την Ταίναρο. Γιατί•όταν πέρασε ο Παυσανίας, βρήκε τη Μέσση και τα ερείπια της Ιππόλας. Τα ερείπια της Καινήπολης και όλης της παραλιακής Μέσα Μάνης άργησαν πολύ να ξανακατοικηθούν, περίπου μέχρι το 1300μ.Χ. ήταν μισό έρημος τόπος. Ακόμα και στα 1805μ.Χ. ο Άγγλος περιηγητής Λήκ, βρήκε στην Κυπάρισσο ένα Πύργο, την εκκλησία (Μοναστήρι) και το σπιτάκι του παπά. Γιατί αυτοί που γλύτωσαν, αποσύρθηκαν, από το φόβο των πειρατών στις απρόσιτες βουνοκορφές του Ταΰγετου. Το νεκροταφείο της Καινήπολης φαίνεται ότι ήταν έξω από την Ακρόπολή της. Γιατί, μέχρι σήμερα, υπάρχουν περιοχές πού λέγονται «Καμάρες», «Καμαράκια» κλπ.
Στη θέση «Καμάρες» οι αδελφοί Θόδωρος και Ηλίας Νικολινάκος (δεν ζουν σήμερα) άνοιγαν λάκκους για να φυτέψουν ελιές και βρήκαν αρχαίους τάφους με κτερίσματα. Ο ένας από αυτούς είχε, εκτός των άλλων, Πατερίτσα και Μήτρα Επισκόπου. Αλλά θέση Επισκόπου δεν ήταν δυνατό να υπάρχει στην περιοχή αυτή, παρά μόνο στην εποχή της Καινήπολης. Επίσης στην περιοχή «Καμαράκια», τα παλιά σπίτια, έχουν κτισμένες πέτρες με διάφορες επιτύμβιες επιγραφές της εποχής της Καινήπολης. Όπως είναι τα Γεωργοβρετιάνικα, του Κυριακούλη Αναστασάκου κι άλλα.
Υπάρχει παράδοση ότι, το «καμπί» του Γεωργοβρετάκου ήταν γεμάτο «Κιβούρια» καθώς και το «κατηφορικό» του Αναγνωστάκη στην έξω και κάτω Κυπάρισσο, κοντά στη θέση «Πόρτες». Τα πολλά κυπαρίσσια που υπήρχαν, αφού ήταν νεκροταφείο, έδωσαν το όνομα στην Κυπάρισσο.
Ας πούμε και λίγα λόγια για τη μορφολογία του εδάφους, και τη λαϊκή παράδοση για τις χαμένες πόλεις. Κάτι πρέπει νάγινε στη περίοδο μεταξύ 195 - 21 π.Χ. μέχρι 176 μ.Χ. που καταστράφηκαν η Ταίναρος και η Ιππόλα, αλλά γλύτωσε η γειτονική τους Μέσση. Δεν είναι γνωστό αν η Ταίναρος και η Ιππόλα καταστράφηκαν μαζί. Για την Ταίναρο ξέρουμε ότι καταστράφηκε πριν από την ίδρυση του Κοινού των Ελευθερολακώνων (21 π.Χ.). Για την Ιππόλα πριν από το 176μ.Χ. που πέρασε ο Παυσανίας, και βρήκε τα ερείπιά της. Οι δυο αυτές πόλεις θα καταστράφηκαν από πειρατικές ενέργειες, μικρής έκτασης ή από γεωλογικά φαινόμενα. Στην Κυπάρισσο, υπάρχει μία περιοχή που λέγεται «Καραβγιάδες» (ναυπηγεία) και στο ίδιο ύψος από τη θάλασσα είναι το «νησάκι», κτήμα που ανήκει στον Παναγιώτη Μεσίσκλη. Επίσης για το λαγκάδι (ρέμα) του «Αλμυρού» λένε ότι στα παλιά χρόνια η θέση του ήταν πολύ διαφορετική από τη σημερινή. Περνούσε από τις αχλαδιές των «Φιλιπποβαγγελιάνων» συνέχιζε εκεί που κτίσανε τώρα σπίτι οι αδελφοί Κουρεντζή, περνούσε από τον Άγιο Στέφανο (Μποστάνι Αλέξη) και έφθανε στη θάλασσα. Στην περιοχή αυτή δρουν καταλυτικά εκτός από τυχόν σεισμούς και τα νερά της βροχής, όπως έγινε εδώ και πενήντα περίπου χρόνια. Επίσης η περιοχή «Ελιάτες» και «Γεροντοπερίβολου» στην έξω και κάτω Κυπάρισσο, εθεωρείτο γόνιμη, ενώ προ εκατό μόλις χρόνων, εθεωρείτο άγονη. Στην ίδια περιοχή, πριν λίγα χρόνια, βγάναμε λάκκους για να φυτέψουμε ελιές και, όταν προχωρούσαμε 30—40 εκ. βάθος, βρίσκαμε στρογγυλές άσπρες πέτρες (λαλούδες), σαν αυτές που είναι κοντά στη θάλασσα. Ακόμα και τώρα, κατεβαίνοντας από το Δημόσιο δρόμο στο λαγκάδι (ρέμα) του «Αρμυρού» προς τη θάλασσα βλέπομε αριστερά τη τομή του εδάφους να είναι από κοκκινόχωμα και Λαλούδες.
Μ’ αυτές τις παρατηρήσεις και τις πληροφορίες που έχουμε, μπορεί να υποστηριχθεί ότι, λίγα χρόνια π.Χ. η θάλασσα στην περιοχή του «Αρμυρού» θα έφθανε μέχρι τις «κολοδοντούνες» πάνω από το Δημόσιο δρόμο και τουλάχιστο στην κάτω και έξω Κυπάρισσο, χωρίς ν' αποκλείεται να υπήρχε περισσότερη ξηρά που κατακρημνίσθηκε στη θάλασσα.
Για την Ιππόλα, που ο Δημ. Δημητράκος την τοποθετεί μεταξύ Γερολιμένα και κάτω Μπουλαριών, λέει ότι η θάλασσα στο Γερολιμένα πιθανό νάφθανε μέχρι το «Κακοσκάλι». Τη μορφολογία της περιοχής θα επηρέασε αρκετά κι’ ο μεγάλος σεισμός του 375 μ.Χ. που κατάστρεψε το παλιό Γύθειο και το μεγαλύτερο μέρος του σκεπάστηκε από τη θάλασσα. Ασφαλώς θάχουν γίνει και πολλοί άλλοι σεισμοί που εμείς αγνοούμε. Η περιοχή αυτή του Μεσσηνιακού κόλπου με το ναό του Απόλλωνα στο Ταίναρο (Ομηρική Εποχή) και το Νεολιθικό Οικισμό στην Αλεπότρυπα του Διρού, φαίνεται ότι κατοικιόταν από τα προϊστορία χρόνια του «Homo Sapiens», της Ολόκαινης Υποπεριόδου.
